Page 78 - polski 7 cz 2

4. Przeczytaj informacje o sposobach tworzenia wyrazów i przeanalizuj dwa wybrane rzeczowniki z poprzedniego
zadania.

a) Podaj wyrazy, od których pochodzą.
b) Wskaż część wspólną wyrazu podstawowego i pochodnego, a następnie cząstkę nową, dodaną.
c) Sprawdź, czy w podstawie słowotwórczej pojawiły się oboczności głosek.

Słowotwórstwo to dział nauki o języku, który opisuje sposoby tworzenia nowych wyrazów (nazywamy je wyrazami pochodnymi)
od wyrazów już istniejących (nazywamy je wyrazami podstawowymi). Zajmuje się też badaniem budowy wewnętrznej
(słowotwórczej) wyrazów pochodnych.
Wyraz pochodny składa się z podstawy słowotwórczej (inaczej tematu słowotwórczego), czyli cząstki, która jest wspólna temu
wyrazowi i wyrazowi podstawowemu, oraz z formantu, czyli cząstki dodanej, która nadaje wyrazowi nowe znaczenie. Wyraz
pochodny może być także podstawowym dla innego wyrazu pochodnego, np. nauczyć – nauczyciel; nauczyciel – nauczycielka.

wyraz podstawowy wyraz pochodny podstawa słowotwórcza formant

kłamać kłamca kłam- -ca

żaba żabka żab- -ka

Podstawa słowotwórcza (temat słowotwórczy) często zawiera oboczności samogłoskowe i spółgłoskowe, czyli wymiany głosek,
np. głowa – główka (o : ó); dąb – dębowy (ą : ę); anioł – anielski (o : e, ł : l); matka – matczyne (k : cz); mucha – muszka (ch : sz);
kolega – koleżanka (g : ż).
Wyrazy pochodne tworzy się najczęściej za pomocą następujących formantów:
• przedrostków (znajdujących się przed podstawą słowotwórczą), np. policzyć, zamówić, najgorszy;
• przyrostków (znajdujących się za podstawą słowotwórczą), np. płytka, milszy, gazetowy;
• wrostków, czyli formantów wewnętrznych, które łączą podstawy słowotwórcze w wyrazach pochodzących od dwóch innych
wyrazów, np. pasibrzuch, deskorolka;
• formantów zerowych, kiedy wyraz pochodny powstaje przez odcięcie cząstki wyrazu podstawowego, np. napis (od napisać).

5. Przedyskutuj z koleżankami i kolegami kwestię, czy to dobrze, jeżeli o kimś mówisz, używając poniższych rzeczowników.
Zapisz w zeszycie wyrazy podstawowe, od których je utworzono, i oddziel podstawę słowotwórczą od formantu
w wyrazie pochodnym.
Wzór: porządni-cki – od wyrazu: porządny

sługus lizus gorliwiec dzikus

6. Dopasuj wyjaśnienia do właściwych związków frazeologicznych. Powiedz, które z nich to zdecydowanie pozytywne
określenia człowieka, a które – negatywne. Czy któreś można interpretować dwojako – zależnie od sytuacji?

robota pali się
zjeść wszystkie rozumy mieć węża w kieszeni grać pierwsze skrzypce
komuś w rękach

pracować wydajnie być zarozumiałym być skąpym być najważniejszym

76