Page 158 - polski 7 cz 1

Gest Rejtana i opinie Polaków

Rejtan – drugi po Kazaniu Skargi obraz Matejki o wielkim formacie – wzbudził
niezwykle gwałtowną reakcję. Takiej burzy nie wywołał nigdy nie tylko żaden
obraz tego malarza, ale w ogóle żaden obraz w dziejach polskiej sztuki. Ale
też powodów nie brakło. [...] Rejtan przywoływał fakt bardzo silnie utrwalony
w narodowej historii i patriotycznej mitologii, zakorzeniony nawet w potocz-
nym języku. Jakiż bowiem inny gest historyczny poszedł w przysłowie, jak
13
13 Stanisław Staszic (1755–1826) – pisarz to stało się z ,,kładzeniem się Rejtanem”? Już w Przestrogach dla Polski Staszic
polityczny i publicysta, przyrodnik, filo- przeciwstawiał „jednego poczciwego Rejtana” zastraszonemu ogółowi w do-
zof i tłumacz bie pierwszego rozbioru. O popularności Rejtana świadczyła też próba Jana

Suchorzewskiego naśladowania go w dniu 3 maja 1791 roku – tu chodziło
o niedopuszczenie do uchwalenia konstytucji. [...]
14
14 gloria – czyjaś sława, chwała Matejko nie odebrał Rejtanowi niczego z jego glorii . Przeciwnie, jego
udramatyzowany tu do granic szaleństwa gest sprzeciwu został skontrastowa-
ny ze zdradą i zaprzedaniem, ukazanymi w sposób dosłowny – z fotela prze-
15
15 delia – rodzaj płaszcza noszonego wróconego delią Franciszka Salezego Potockiego spada sakiewka, a wysypu-
przez szlachtę, w odróżnieniu od kontu- jące się monety toczą się pod nogi księcia Adama Ponińskiego. „Niewierność”
sza nie przepasywanego, lecz rozpięte- historii polega przede wszystkim na zgromadzeniu na sejmie warszawskim
go na ramionach
późniejszych targowiczan . Jest to obraz rozpaczliwego gestu, ale przede
16
16 targowiczanie – tu: magnaci, którzy wszystkim narodowej zdrady. Nie epizod z sejmu warszawskiego 1773 roku,
w 1792 r. pod patronatem Rosji zawią- lecz właśnie „Upadek Polski”. Upadek zawiniony przez samych Polaków. [...]
zali w Targowicy konfederację w celu
przywrócenia starego ustroju Polski; Atak, jaki przypuszczono na Matejkę, szedł w dwóch kierunkach. Pierw-
głosząc hasła „obrony zagrożonej wol- szy najlepiej oddają słowa Lucjana Siemieńskiego, który w miażdżącej re-
ności”, występowali oni przeciw refor- cenzji zamieszczonej w „Czasie” w grudniu 1866 roku zawyrokował: „Eks-
mom Konstytucji 3 maja; zawiązanie ploatacja historycznego skandalu na korzyść popularności nie była zadaniem
konfederacji posłużyło Rosji za pre- mistrzów sztuki”. [...]
tekst do interwencji zbrojnej Inna anegdota mówi, iż w obecności artysty jedna z krakowskich arystokra-
tek obraźliwie zaproponowała: „Trzeba to posłać do Petersburga, tam kupią”.
„Kupili żywych, mogliby kupić i malowanych” – miał się odciąć Matejko. [...]
Zastrzeżenia natury patriotycznej obraz obudził nie tylko w środowiskach
polskich (co dziwne, o różnych politycznych orientacjach). W 1867 roku Rejtan
został wystawiony w Paryżu, nie na Salonie (gdzie uprzednio Matejko uzyskał
medal za Kazanie Skargi), lecz w dziale austriackim wystawy światowej. [...]
Były też pomysły, aby płótno wykupić i ukryć lub zniszczyć.
Rejtan przyciągał tłumy, aczkolwiek, jak pisał wybitny krytyk Théophile
17 Théophile Thoré – czyt. teofil tore
Thoré : „publiczność zatrzymuje się także przed wielkim obrazem, preten-
17
18 teatr bulwarowy – teatr paryski o re- sjonalnie dramatycznym, który jej zapewne przypomina kolorowe płótna za-
pertuarze rozrywkowym w złym guście
18
wieszane przed wejściem do bulwarowych teatrów jako zapowiedzi przed-
19 alegoria – w sztuce i literaturze przed- stawianych tam straszliwych dramatów”. [...]
stawianie pojęć abstrakcyjnych za po-
mocą konkretnych obiektów, którym Historia i alegoria 19
oprócz znaczenia dosłownego nada-
je się ściśle sprecyzowane znaczenie Francuski krytyk [...] skrupulatnie wyliczył historyczne nieścisłości obrazu.
przenośne Wiodły go one jednak do wysunięcia zarzutów natury artystycznej – i to był

156